مطالعات باستان شناسی قیر معدنی ،نقشی مهم در بازشناسی تاریخ اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در دوره باستان دارد.
به استناد متون مقدس ایران باستان، واژه نفت از کلمة پنتا در اوستا مشتق شده است.
نتایج کاوش های باستان شناختی و گزارش مورخان بیانگر آن است که ساکنان فلات ایران از حدود هفت هزار سال ق.م با نفت و قیر طبیعی آشنایی داشته اند.
اولین تمدنی که با قیر معدنی، آشنا شد، تمدن سومریان باستان بود، که مردمان آن در 4000 سال قبل از میلاد مسیح از این ماده برای آب بندی برج های خود بهره می گرفتند.پس از آنان مصریان و بابلیان نیز از قیر استفاده کردند.
بنابراین نحوه استفاده از این ماده خام طبیعی و میزان تأثیر آن بر آثار مادی، فرهنگی، سیاسی، مذهبی و اقتصادی جوامع ایرانی در دوره مذکور اهمیت دارد.
دوره باستان از حکومت ایلامیان تا دوره ساسانی بخش مهمی از تحولات عصر باستان را در بر دارد.
بررسی چگونگی در این دوره تاریخی می تواند نکات مهمی را از سیر کاربرد قیر معدنی در ایران آشکار سازد. بیشترین آثار قیری بدست آمده در ایران متعلق به تمدن ایلام و بعد، هخامنشی است.
در دوران پیش از تاریخ و دوران تاریخی ایران، استفاده از قیر معدنی و نفت طبیعی در خاور نزدیک بسیار رایج بوده است.
این ماده دارای ترکیبی خاص است که برای جلوگیری از نفوذ آب در طیف وسیعی از اشیاء همانند لوله های آب، قایقها، حمامها، درزبندی و ابزار جنگی کاربرد داشته است.
حتی در مصارف درمانی و حفاظت مواد آلی و خوراکی از آسیب باکتریها در محیط گرم و مرطوب به کار میرفت.
همچنین از آن برای چسباندن تکه های شکسته سفال و هم چنین به عنوان ملات در مابین آجرها استفاده می شد.
امپراتوری ایلام از اوایل هزاره سوم تا اواسط هزاره اول قبل از میلاد، بخش بزرگی از مناطق غربی و جنوبی سرزمین امروزی ایران را در بر می گرفت.
مردم آن روزگار در شوش از قیر در مصارف متعددی استفاده می کردند. مصارف استفاده از قیر کاربردهای پزشکی تا ساخت و ساز و مصارف زینتی و حتی مذهبی داشت.
آن چه تحت عنوان آتش مدی (مادی=پارسی) می شنایم و در تاریخ باستان اشاراتی بدان شده است، همان
گلوله های آتشین نفتی بوده اند که لشگر ایران در اختیار داشته است.
از جمله اولین ساخته های قیری ایرانیان باستان، می توان به نماد مذهبی اشاره کرد که به شکل استوانه در موزه لوور فرانسه نگهداری می شود.
اين شي استوانه اي 19 سانتی متر ارتفاع و 11 سانتی متر قطر داشته و در سال 1908 میلادی در تپه های حوالی شوش کشف شده است.
روی این استوانه چندین غزال، گربه و عقابی با بال های باز شده کنده کاری شده است. این نمادها که در آن روزگار قداست داشته اند، در آیین های مذهبی مورد استفاده قرار مي گرفتند.
از دیگر یافته های آن دوران می توان به کتیبه های قیری اشاره کرد که 2450 سال قبل از میلاد در حوالی شوش ساخته شده است.
این کتیبه 25 سانتی متر ارتفاع ، 22 سانتی متر عرض و هشت سانتی متر ضخامت داشته و در سال 1877 کشف و در موزه لوور نگهداری می شود.
بر این کتیبه نیز نقوش مختلفی از حیوان و انسان کنده کاری شده است. این کتیبه چهار ضلعی بوده و سوراخی در مرکز آن وجود دارد.
مشابه این نوع کتیبه در آن روزگار متداول بوده و 120 نمونه از آن در سوریه و عراق کشف شده است.
از آنجایی که اکثر این کتیبه ها در معابد یافت شده اند، این ایده که طرح فوق نیز قداست داشته و در آیین های مذهبی مورد استفاده قرار می گرفت را تقویت می کند
ایرانیان نیز در ساخت راه ها از قیر بهره می گرفتند.
که می توان از آن جمله به ساخت قسمت هایی از “راه شاهی”اشاره کرد.
که در قرن پنجم پیش از میلاد به دستور داریوش اول (پادشاه هخامنشی) از شوش به ساردیس (در حوالی ازمیر ترکیه که در آن زمان جزء سرزمین ایران بود) ساخته شد.
این راه به طول 2700 کیلومتر مهم ترین وسیله ارتباطی بین شهرهای بزرگ در آن روزگار بوده که پس از شوش تا تخت جمشید نیز ادامه یافت و می توان آن را اولین جاده قیر اندود شده جهان دانست.
کیفیت این راه آن قدر بالا بود که پیک های نامه رسان کل مسافت آن را در هفت روز می پیمودند.
در ساخت این راه و همچنین سایر راه های درون شهری در شهرهای بزرگ آن دوران از جمله بابل، از قیر طبیعی و سنگ و آجر استفاده شده است.
از جمله راه های مهم دیگری که در بابل با قیر ساخته شده بود، می توان به “راه مقدس” اشاره کرد.
این راه که معابد اطراف بابل را به یکدیگر ارتباط می داد با قیر اندود شده بود و روی آن را با پاره های سنگ و آجر قرمز رنگی فرش کرده بودند.
تا پادشاهان و موبدان بتوانند بی آن که پایشان آلوده شود برای انجام مراسم مذهبی از این راه ها بگذرند.
از جمله موارد کاربرد های دیگر قیر در ایران باستان می توان به کاربردهای درمانی آن اشاره کرد.
پزشکان آن دوران، قیر را به عنوان دارویی شفابخش قلمداد می کردند که می توانست بسیاری از امراض را درمان کند.
ابوالقاسم استخری از نویسندگان قرن سوم هجری درباره اثر درمانی قیر طبیعی می گوید:
«در غاری در دارابگرد واقع در ولایت فارس، مومیا “قیر طبیعی” یافت می شود. و قدرت شفابخشی آن چنان ارزشی دارد که یک نگهبان همیشه در کنار این غار کشیک می دهد.
این مومیا را یک بار در سال در ظرفی سنگی جمع آوری می کنند و نزد حاکم ولایت می برند.»
جالب آن است که مردم فارس هم اکنون نیز از این دارو استفاده می کنند. آنان با مخلوط کردن قیر طبیعی و روغن حیوانی پمادی درست می کنند.
که این ماده در درمان درد های عضلانی و روماتیسمی کاربرد داشته و به منظور تسکین درد های نقرسی و شکستگی ها از آن استفاده می کنند.
آنها نيز این دارو با نام “مومیا” می شناسند. در حوالی شهرستان جهرم در استان فارس نیز معادن قیر طبیعی وجود داشته است.
مردم آن زمان از این ماده که آن را “مومیا” یا زهک می نامیدند، در درمان زخم ها و شکستگی ها استفاده می کردند.
